देउसी–भैलोको मौलिकता हराउँदै

प्युठान,कात्तिक २२ । प्यूठान नगरपालिका–७ का भगत बहादुर सुनारलाई गाउँका साथीभाइ बटुलेर देउसीभैलो खेल्न निस्किएको हिजै जस्तो लाग्छ । १६ बर्षे उमेरमा उहाँ साथीहरूसँग देउसी–भैलो भट्टाउदै,मारुनी बनेर गाउँभरी नाच्दै हिड्नुहुन्थ्यो। देउसी–भैलो खेल्ने समूहले लोभलाग्दा आशिष दिन्थे। घरबेटीले देउसी–भैलो खेल्नेहरूलाई सुपोमा बत्ती राखेर सेलरोटी, फूलपाती, चामल तथा दान स्वरुप पैसा दिएको ७० वर्षीय सुनार झलझली संझनुहुन्छ। उहाँलाई उहिलेको भैलेनी सम्झिँदा अहिले पनि मारुनी बनेर नाचौँ नाचौँ लाग्छ । बलिराजाका कथा सोरठीको भाकामा गाउँदै मारुनी नाच्दा सातगाउँ डुलेको र रात कटेको पत्तै हुँदैनथ्यो रे उहाँलाई । राँको बालेर पुरै बिजुवारको बाटोमा रमाईलो गर्दै हिँडेको तन्नेरी जोश अहिले बुढ्यौली हुँदा सम्म पनि याद ताजै छ। तर, सुनारले उहिलेको जस्तो भैलेनी नदेखेको धेरै वर्ष भयो । आफूले गाउन नाच्न नसके नि अहिलेका नयाँ पुस्ताले भैलेनी खेलेको हेर्ने सुनारको रहर बेसरी छ । “न भैलेनीका गीत सुनिन्छ न नाच भैलेनीको जस्तो छ”, सुनारले भन्नुभयो, “अहिले त गीत र नाच पनि सबै अर्कैका हुन्छन्, चन्दा माग्न हुल बाँधेर आएजस्तो, हरियो गोबरले लिपेको लक्ष्मीको पूजा गरेको कथा जस्तै हुन थाल्यो ।”

प्यूठान नगरपालिका ३ का खगेन्द्र कुमाल पनि उ बेला भैलेनीका अगुवा हुनुहुन्थ्यो । ५० वर्षीया कुमालसंग गाउने, नाच्ने र भट्याउने सबै कला थियो । गाउँमा विद्यालयका लागि सहयोग गर्न होस् वा गोरेटो बाटो बनाउन किन नहोस्, राजनीतिक पार्टीको खर्च चलाउनेसम्मका कामका लागि भैली खेल्ने गरेको उहाँको अनुभव छ । कुमालले पनि धेरै भयो सामाजिक भाव राखेर खेलिएको भैलो देख्नुभएको छैन ।

“कति हिँडियो, कति गाइयो नाचका कुरै नगरौँ, भैलीको आफ्नै मौलिकता थियो”, कुमाल भन्नुहुन्छ, “आजभोलि त हिन्दी र अङ्ग्रेजी गीतमा नाचेर भैलो भन्छन् ।” विशेषगरेर तिहार पर्वमा खेलिने भैलो हराउँदै गएकामा पुराना पुस्ता चिन्तित छन् । भैलीको आफ्नै मौलिक पहिचान र इतिहास छ तर नयाँ पुस्ताले एकातर्फ भैलीको मौलिकतामाथि प्रहार गरिरहेको छ भने अर्कोतर्फ भैली खेल्ने संस्कृति नै लोप हुने अवस्थामा छ । अहिले भाईलेनी आँगनमा आउँदैन, आँगनको फेरो हालेर भैलेनी नाच्दैनन् । डेक र स्पिकरमा घन्केका गीतमा हुने नृत्यले न त तिहार सम्झाउँछ न भैलोको कुनै छनक दिन्छ। विक्रम संवत्को १४ औँ शताब्दीबाट भैली खेल्ने परम्परा सुरु भएको हो । लोकसाहित्यका इतिहास जानकार डा शिबराज पण्डित भन्नुहुन्छ, “उ बेलाको बृहत् खस राज्यबाट यो प्रचलन सुरु भएको हो । त्यतिबेला खस राज्यका प्रभावशाली राजा बलिले सामाजिक कामका लागि सेवा भावले चन्दा उठाउन बठाएको कथासँग भैलो जोडिएको छ ।”

उहाँका अनुसार भैलोमा सोरठी गाउने चलन छ । खस राज्यमा गाइने सोरठी पनि दुई प्रकृतिको हुन्थ्यो । मङ्गोल समुदायले ढिलो सोरठी गाउँथे । सोरठीमा जयसिंह राजाको कथा गाइन्थ्यो भने आर्य समुदायले अलि छिटो गाउँथे । आर्य समुदायले राम चरित्रमा आधारित गीत गाउँथे । “ताल, नाच, लय भाव एउटै थियो, मात्रै गीतको गति र विषयवस्तु फरक रहेको पाइन्छ”, पण्डितले भन्नुभयो, “भैलोसँग कला संस्कृति, परम्परा र समाजसेवा धेरै क्षेत्रसँग जोडिएको छ ।”

अहिले भैलोको मर्म मारेर भैलो खेलिने गरेको पण्डितको बुझाइ छ । समाजसेवाका लागि दान सङ्कलन गर्न गाइने भैलो अहिले सीमित स्वार्थ पूर्तिका लागि प्रयोग हुने गरेको उहाँले गुनासो गर्नुभयो। “पहिले पनि माग्थे, अहिले पनि माग्छन्, मनोरञ्जनका लागि खेलिने भैलोमा पहिले र अहिलेमा फरक छैन”, पण्डित भन्नुहुन्छ, “मात्रै पहिले विशुद्ध समाजसेवा र मनोरञ्जनसँग जोडिएको भैलो अहिलेको तडकभडकले कहाँ पु¥यायो ।” भैलोमा आएको विकृति सुधार गर्दै संस्कृतिको संरक्षण गर्नुपर्ने तर्क छ उहाँको ।